Önceki yazımızda sadece kahramanlara ait söylenceler ve  destanlardan  bir tarih yaratılamayacağına değinmiştik. Söylencelerin yazılı kaynaklarla kontrol edilebilindikleri bazı durumlarda, tarihsel olayların ne kadar çok saptırılabildiği bilinmektedir. Yazılı belgeler olmadan tarihsel gerçeklere ulaşmak imkansız gibidir. Ancak söylencelerde de ‘gizli’ bir tarihsel gerçekliğin varolabileceği de söz konusudur. Söylencenin Osmanlıcası menkibedir. Öztürkçesi olmayan bu kelimenin anlamı, belirli ölçüde tarihi gerçekliğe bağlı, ancak siyasi nedenlerle dallanıp budaklanmış bir metindir. Yani menkibenin reel, gerçekci bir ayağı vardır. Özellikle siyasi oluşumlarda menkibe çok önemlidir ve aynı zamanda bir tarihlendirme biçimidir. Osmanlı Devleti’nin kuruluş öyküleri ve bunların tarihsel gerçeklikle olan ilişkisi Halil İnalcık tarafından muhteşem yayınlarla ortaya konulmuştur. Bu ve benzeri konular üzerine çalışan İlber Ortaylı’ya göre ise Troia destanı konusunda,  Roma’nın kuruluşunu örnek verebiliriz. Bu söyleceye göre Tiber kıyısında 750 yıl önce bir kurtun emzirdiği „Romos ile Romulus“ tarafından kurulmuştur. Bu söylence ile coğrafya arasında bir bağlantı kurmaya çalıştığınızda kurtların Avrupa’da sadece bu bölgede yaşadıklarını görüyoruz. Demek ki kurtların çok yoğun olduğu bir yer, tarihte eşine rastladığımız gibi bazı çocukların kurtlar tarafından kaçırılmış olması muhtemeldir. Ayrıca arkeolojik kazılarda Tiber kıyısında böyle bir köyün varlığı söz konusudur, ancak bu küçük köy,  büyüyüp Roma’yı oluşturmamıştır. Romus ve Romulus’u ele aldığımızda, bu özellik Roma kentine ilahi bir özellik katmaktadır. Bu nedenle ilahi kahramanların bu menkibeye dahil edilmesi gerekmiştir; bunu da Agustus’un şairi Vergilus, Aeneis Destanı ile yapmış ve Romalıların soyunu, ilahi kahramanlara, Troialılar bağlamıştır. Yani bazı gerçekler, diğer bazı gerçeklere monte edilerek, parçalı ilahi bir tarih yaratılmıştır. Benzeri bir durumu Rusların İgor Bölüğü Destanı’nda görüyoruz. Bu söylencenin kayıtları çok önceleri tutulmuştur, ancak 1812’de Napolyon istilası sırasında Moskova yangınında hepsi yanmıştır. Bunun üzerine Musil Puşkin yanan belgelere dayanarak destanı yeniden yazmıştır ve bu destan Rus devletinin çıkışını anlatmaktadır. Osmanlı Devleti’nin kuruluşu ve sonrasındaki olaylarda  da menkibe benzeri özellikler görülmektedir.

Genelde 9. ve 10 yüzyıla ait kuzey Avrupa ülkeleri halk şarkılarından bildiğimiz eski Germen kahramanlık söylenceleri gerçeklerin, kişilerin nasıl içiçe, üstüste geçebileceğene verilebilecek en iyi örneklerdir. Söz konusu bu söylencelerde Kavimler Göçü sırasındaki bazı tarihsel olaylar ve kişiler yer almakta: Burgonya İmparatorluğu’nun yok olması, Hunların Orta Avrupa’ya girmeleri; Doğu Gotlarının sonları. Bu söylencelerde korunagelmiş isimler şunlardır: Ermanarich, Gundihari, Attila, Odoakerm, Theoderich. Ancak bu isimler birçok kez, birçok farklı yerde birbirine karışmıştır:  Söz konusu bu söylencelerde 4. yüzyıldaki Ermanarich ile 5. yüzyıldaki Atilla aynı dönemde yaşamışlar gibi gösterilmektedir. Yine benzeri bir şekilde, Fransızların Chanson de Roland söylencelerinde, 10. ve 11. yüzyıldaki soylular Büyük Karl ile aynı dönemde yaşamış gibi gösterilmektedir. Yukardaki belirtiğim Rusların kahramanlık şarkılarında da 9. ve 16. yüzyıla ait farklı kişiler, 1100’de yaşayan Wladimir’in çağdaşı olarak gösterilmiştir. Bu ve benzeri karışıklıkların Troia mitolojisininde de meydana gelmiş olduğunu kabul edebiliriz. Troia Savaşı’nda yer alan kahramanların, hepsinin yaşamış olduğunu kabul etsek bile, bunlar farklı zamanlarda yaşamış olabilirler. Söz konusu bu kahramanlar, geçen zaman içinde farklı söylencelerden alınarak,  bir tek büyük kahranmlık destanına yerleştirilmiş olabilirler.

Germen söylencelerinden çarpıcı bir örnek daha verelim: İki farklı eski kuzey söylencesi Hun kralı Atli (bu bizlerin bildiği Atilla’dır)’dan söz etmektedir. Atli, bir Burgund prensesi olan Gudrun ile evlenmiştir. Evlendikten sonra, Atli, Gudrun’nun kardeşleri Gunnarr ve Hogni’ye yalancı bir davet yollar. Gunter ve Hagen Nieblungslied söyelnecelerinden bilinmektedir.  Gunter, tarihsel olarak bilinen Burgund kralı Gundihari’dir. Atli ile evlenen Gudrun, kardeşlerini bir oyuna karşı uyarır, ama kardeşleri yine davete  giderler. Atli, ikisini de zindana attırıp işkence eder, amacı Niebelungen Hazinesi’nin yerini öğrenmektir. İk kardeş işkenceye rağmen konuşmazlar ve öldürülürler. Gudrun iki kardeşinin intikamını almak için yemin eder. Bir akşam, Hunlular Atli’nin sarayında yemekte içmekte ve eğlenmektedirler. Gudrun, Atli’ya ve konuklara et ikram eder; ve yemekten sonra Atli’ya aslında yediğinin iki oğlunun eti olduğunu söyler. Atli öylesine içmiştir ki, hiç karşılık vermez. Gece olduğunda, Gudrun, Atli’yi kılıçla öldürür ve köleleri uyandırtarak sarayı ateşe verir, Atli’nin tüm askerleri ölür; böylece intikam alınmış olur.

Kuzey söylencesinin birze verdiği bilgiler bunlar. Bu konuda başka kaynak olmasaydı; anlatılanlardan ne kadarının gerçek olduğunu bilmeyecek, ancak şunları ortaya atabilecektik: Zamanın birinde belki adı Atli olan bir kral yaşamış; mağlup ettiği Burgundların prensesini kendisine eş olarak almış, buna direnen prenses ise, hiç korkmadan yatak odasına soktuğu kılıçla kral Atli’yi öldürmüş.

Çok şükür Atilla’nın ölümü hakkında elimizde güvenilir kaynaklar var: Örneğin Attila’yı bizzat tanımış Bizanslı tarihçi Pricus’un konu ile ilgili yazdıkları: Yıllardan 454. Gerçekten de Atilla çok güzel bir Germen kızı eş olarak alır. Bu kızın ismi Gudrun değil, Hildico’dur ve Burgundlu Gundihari ile hiçbir ilişkisi yoktur. Çünkü Gundihari aslında Attila’dan 17 yıl önceki başka bir Hun İmparatoru tarafından esir alınıp öldürülmüştür. Attila düğün gecesinde her zaman olduğu gibi oldukça içer. Sonraki sabah, saatler ilerlemesine rağmen Atilla yatak odasından çıkmaz. Hiçbir ses gelmeyince bekçiler içeri girerler. Attila yatağında kanlar içinde yatmaktadır, ölmüştür; Hildico ise bir köşede ağlamaktadır. Ama ortada ne kılıç ne de Atilla’nın vücudunda her hangi yara izi vardır. Büyük Hun İmparatoru sık sık olduğu gibi, yine bir burun kanaması geçirmiş ve uykuda kendi kanıyla boğulmuştur.  Daha sonraki bir başka kaynakta ise, iki kuşak içinde Atilla’nın karısı tarafından öldürüldüğü inancının yaygınlık kazandığı belirtilir. Aslında bu insanların olayın ilk anında düşündükleri ile uyuşmaktadır. Korumalar odaya girmiştir ve Atilla’yı kanlar içinde yatağında yatmaktadır. Yapılan incelemeler ölümün doğal bir olayla gerçekleştirildiğini ortaya koymuş olsa da, bazıları yine de katilin Germen kadın olduğu inancını sürdürmüştür. Bu versiyon çok doğal olarak Burgund ve daha sonraki kuzey söylencelerinde işlenmiştir.

Bütün bunlardan çıkaracağımız sonuç nedir? Troia mitolojosinde, savaştan sonra yurduna giden Agamemnonun aslında karısı Klytaimestra tarafından öldürülmediğini;  Agamemnon’un banyo yaparken sabuna basıp düştüğünü, düşerken de başını çarpığı ve böylece öldüğünü öne sürebilir miyiz? Tabii ki hayır.  Ancak şunu söyleyebilir: Agamemnon’nun ölümü gibi Atli’nin ölümü de bilinçli bir şekilde bir intikam gibi sunulmaktadır. İkisi de eskiden beri anlatılangelen hikayelerin doruk noktasıdır.

Önümüzdeki yazılarda Troia destanlarındaki kişilerin, tarihsel olay ve belgelerle olan ilişkilerine değineceğiz.