Aristoteles Öldüğünde Hava Durumu Nasıldı?

Roma Dönemi’ndeki hava tahminleri çoğu zaman siyasi bir araç olarak kullanılmıştır. Kırsal kesimdeki köylü ve tarımla uğraşan kesmin hava tahminleri ise, eskiden beri anlatılan gelen bazı söylemlerin dışına çıkamamıştır. Öte yandan, Assos kentinde de üç yıl yaşamış ve ders vermiş büyük Grek filozofu Aristoteles (M.Ö. 384-322)’in hava durumları konusunda gerçekleştirdiği sistematik gözlemlerin Romalı köylüler tarafından bilinmediği kesin.

Ölümsüz Platon’un Athena’daki ünlü akademesinde ders gören Aristotoles’i meteorolojiye yönelten konu neydi? Aristoteles’in yaşamöyküsüne baktığımızda sorunun cevabı oldukça kolay. Çünkü, günümüze kadar sadece 47’si ulaşmış olsa da, hayatı boyunca verdiği eserlerin sayısı 400’e yakındır. Yani Aristoteles’in üzerinde durmadığı konu yok gibidir. En ideal devleti bulma amacıyla daha çok teorik çalışmalar yapan hocasının tersine, Aristoteles hayatın birebir gerçekleriyle uğraşmaktaydı. Aristoteles oldukça disiplinli bir şekilde analitik, metodik, mantıklı ve emprik (verilere dayalı) yöntemleri kullanarak neredeyse doğadaki her nesneyi gözlemleyerek pekçok yeni doğabilimsel sonuçlar ortaya koymuştur. Ancak bilindiği üzere sözkonusu bu çalışmaları kendisi tek başına gerçekleştirmemiş, kendisine raporlar veren 150’ye yakın o dönem uzmanlarının gözlemlerinden yararlanmıştır. Hiç kuşkusuz Aristoteles kendisinden önceki meteoroloji konusundaki gözlemleri de  değerlendirmiş ve kendi araştırmalarına katmıştır. Özellike Homeros’tan kısa bir süre sonra yaşamış ozan Hesiodos’un İşler ve Günler eserinde dile getirdiği bazı gözlemleri dikkate almıştır.

Antik dönemdeki meteorolojinin ilk kez sistematikleştirilmesi Aristoteles’in geliştirdiği parapegma sayesinde gerçekleştirilmiştir. Burada sözkonusu olan, taştan yapılma basit bir takvimdir. İşleyisi ise hergün için taşa batırılan bir iğne ile gerçekleştirilmektedir. Bir süre sonra bu basit takvim astronomik ve meteorolojik amaçlar için kullanılmaya başlanır. Her gün için taşa batırılan her iğne için güneşin durumu, yıldızların evreleri ve genel hava durumu not edilir. Böylelikle paragema hava durumu istatistiğinin bir başlangıcı olur ve Aristoteles  elde ettiği sözkonusu bu istatiki bilgilere dayanarak, sınırlı da olsa ileriye yönelik hava durumu tahminleri yapabilecek duruma gelir. Ancak bu yöntemin öncüsü olarak ise Athenalı astronom Meton kabul edilir. M.Ö. 5. yüzyılda yaşayan astronom Meton zor ama oldukça ilginç bir fikirle askeri hizmetten kurtulmayı başarır. Büyük Peloponnes Savaşı (M.Ö. 431-404 ) sırasıda Athenalılar gemileriyle Sicilya’ya sefere çıkma planı yaparlar. Bir asker olarak bu sefere katılmak zorunda olan, ama savaşa katılmayı hiç istemeyen Meton, evini ateşe vererek kendini kurtarır.

Büyük Aristoteles hava araştırmaları yıllıkları sayesinde meteorologların o zamana kadar olan imajlarını düzeltmeyi amaçlamaktaydı. Çünkü daha o dönemlerde bile yanılan meteorologlar hakkında kötü yorumlar yapılmaktaydı. Aristoteles ile birlikte atmosfer ilk kez keşfedilmediyse de, onun görüşleriyle bu konuya bir açıklık getirilmiştir. Meteorolojik olayların hepsi kozmik gelişmeler olamazlardı. Ayın öte yüzünde olanlar meteorologları ilgilendirmemeliydi;çünkü orası sonsuz düzeni olan değiştirilemez bir uzamdır. Ancak Aristoteles’de astronomi ve meteoroloji arasında kesin bir sınır yoktur. Bu genel konular dışında Aristoteles meteorolojisi çok sayıda bilgi aktarmaktadır. Bu bilgiler sayesinde gerçi 44 yılının 15 Mart’ında hava durumunun nasıl olduğu önceden bilinemese de, havaların gelişimiyle ilgili konular belirlenebilmiştir. Aristoteles kendi araştırmalarına dayanarak, Çanakkale’yi de ilgilendiren kuzey rüzgarı  konusunda yaptığı yorumunun bir bölümü şöyledir:

„Nemli bölgelerden geldiği için kuzey rüzgarı, tümüyle buğu yüklüdür ve bu nedenle de soğuktur.  Bu buğu sadece bizim bölgeye çarptığı için berrak, diğer bölgelerde ise yağmurludur“.

Aristoteles, bunun gibi halen geçerliliğini koruyan pekçok meteorolojik gözleme gerçekleştirmiştir. Aristoteles’in öğrencisi Büyük İskender, başlatığı Doğu Seferi sırasında M.Ö. 323 yılında Babil’de 32 yaşında ölür. Ölümünden hemen sonra Büyük İskender ve Makedonya taraftarları saldırılara uğrar. Öğrencisi İskender ile arasında bir mesafe koymuş olsa da, Aristoteles de bu saldırı ve baskılardan kurtulamaz. Kendisini yargılamakla tehdit ederler; o da akademisini ve yaşadığı kenti bırakıp Euboia Yarımadası’na kaçar. Kısa bir süre sonra burada 62 yaşında ölür.

Aristoteles öldüğünde havanın nasıl olduğu konusunda elimizde maalesef hiçbir bilgi bulunmamakta (!)